Leeshulp week 19

Op deze pagina zal iedere leesweek een leeshulp worden geplaatst. Een team van theologen uit verschillende kerken zal daarin gedachten meegeven die je kunnen helpen bij je leestocht.

De psalmen geschreven door David?
In de opschriften boven de psalmen zien we in het Hebreeuws vaak het voorzetsel ‘le’ staan voor een naam. Zo staat er bijvoorbeeld boven 73 psalmen “Mizmor leDavid”. ‘Mizmor’ (bij ons vertaald als ‘psalm’) betekent oorspronkelijk het loslaten van een gespannen boog. Later kreeg het de betekenis van tokkelen op de snaren van o.a. de harp. Ook dat is net als bij een boog het vastpakken en loslaten, nu van snaren en muzieknoten. Het woordje ‘le’ kan zowel ‘van’ als ‘voor’ betekenen. Dus ‘leDavid’ kan een psalm ‘van David’ of een psalm ‘voor David’ betekenen. Bij welke psalm het nu ‘voor’ of ‘van’ zou kunnen zijn is niet meer te achterhalen. Feit is dat veel psalmen pas in onze huidige vorm zijn samengebracht tussen 200 en 150 v. Chr. De oudste psalmen zijn waarschijnlijk tussen 1000 en 586 v. Christus ontstaan, geschreven voor het gebruik in de tempel van Salomo. Best bijzonder dat we nu nog liederen zingen en lezen van meer dan 3000 jaar oud! Omdat in sommige psalmen naar de ballingschap wordt verwezen (psalm 137) kunnen ze toch niet allemaal psalmen van David heten zoals het in het Jodendom vaak wel wordt gezegd? Waarom is het psalmenboek dan wel aan de naam van David gekoppeld? Daarover is een mooie midrasj. Voordat ik die doorgeef eerst nog iets over wat een midrasj nu is.

Midrasj: op een speelse manier de bijbel lezen
De term midrasj wordt allereerst gebruikt voor oude teksten waarin de bijbel op vrije wijze door joodse geleerden wordt uitgelegd. In de loop der eeuwen is een enorm aantal midrasjiem (die vaak eerst alleen mondeling werden doorgegeven) bijeen gebracht in oudere en nieuwe midrasj-verzamelingen (van het begin van onze jaartelling tot 1600 n.Chr.). De tweede betekenis van het woord midrasj is dat daarmee een bepaalde manier van omgang met de tekst wordt aangegeven. Midrasj is dan een methode. Het woord is afgeleid van het werkwoord ‘darasj’ dat ‘onderzoeken’, ‘uitleggen’, maar ook ‘vragen’ kan betekenen. Speels wordt met de Bijbelteksten omgegaan. Dat is voor sommige christenen wel wennen. Aan de andere kant: leren kinderen juist ook niet het meeste door te spelen? Zou je door met teksten en woorden te spelen ook niet veel kunnen leren?

Midrasj waarom het boek Psalmen op naam van David staat
“Toen ieder van onze voorouders bij de Heilige -Hij zij gezegend- kwam met het verzoek het psalmenboek op zijn naam te mogen zetten, antwoordde Hij: “jullie zouden het één voor één waard zijn, maar laat David ze voor jullie zeggen, want zijn stem is zo zoetgevooisd: is hij niet de liefelijke zanger van Israël? (2 Sam 23:1) Maar ook wanneer sommige psalmen door de Levieten en priesters zijn gedicht, of door anderen voor of na hem, dan nog ademen ze de geest bij uitstek die de liefelijke zanger van Israël is.“ Uit S.R. Hirsch The Psalms.

Doel van de Psalmen
De Psalmen zijn in Israël nooit alleen als gedichten gelezen maar vooral als een gebeden- en liederenboek dat troost geeft. Een boek dat gelezen en gezongen wordt in tempel en later synagoge. Het is daardoor het meest gelezen boek van de Bijbel en voor velen het meest geliefd. Waarom? De psalmen kunnen je helpen je persoonlijk leed dichter bij de wortel te brengen: het te zien als ons aandeel in het lijden in de wereld waaraan God zelf ook lijdt, een wereld die maar niet worden wil zoals ze door God bedoeld is. Daaraan lijden alle mensen. De psalmen horen in het Jodendom en Christendom daarom helemaal thuis in de eredienst: een psalm bidt je nooit alleen. Ze verwoorden je eigen en het collectieve leed. En als je een psalm wel alleen bidt wordt je toch aan de gemeenschappelijke dienst herinnerd en ben je niet alleen. Het leed wordt er niet minder om, daarin zit niet de troost, maar het kan een kanaal zijn waardoor je eigen leed gemeenschappelijk leed wordt, een plaats krijgt in de geschiedenis van Israël met zijn God. Zo hebben veel psalmendichters en lezers dat verstaan.

Psalmen: offeren met woorden
David zegt zelf van zijn psalmen: De Geest van de Eeuwige heeft door mij gesproken (2 Sam 23:1). Ze staan dus op hetzelfde niveau als de profeten die namens God spraken. In de profetische teksten komt het woord van God naar de mens, in gebeden (de psalmen zijn gebeden) gaat het de andere kant op. De dichter als profeet brengt het woord van de mens naar God. Toen er geen dieren meer geofferd konden worden omdat de tempels verwoest waren is het gebed in het jodendom doorgegaan. De (vaststaande) gebeden in het Jodendom (waaronder de psalmen) kun je dan ook zien als een voortzetting van de offerdienst in de Tempel. Niet voor niets worden ook in christelijke kloosters voortdurend en verdeeld over de dag en maand alle 150 psalmen gebeden. Ook als een soort van voortdurend offer. Een offer van woorden. Het Joodse gebed is (zoals boven al gezegd) vooral een gebed van de gemeenschap (zoals Jezus ook leert bidden onze Vader). “Het gebedenboek en de psalmen zijn bedoeld als steun bij het bidden, om gave en goed geformuleerde gedachten aan te reiken voor de roerselen van ons hart, die niet iedereen tot uitdrukking weet te brengen. Maar ieder die vanuit zichzelf en voor zichzelf bidden wil, kan dat doen en de formuleringen van het vastgestelde gebed hoeven hem of haar niet te hinderen of te beperken. Daarom is er bij het gezamenlijk gebed ook de stille ‘Amida’, ruimte om in de stilte persoonlijke gebeden toe te voegen” Rav. Adin Even-Jisrael. Een gebruik dat in veel kerken tot op de dag van vandaag ook nog in ere wordt gehouden.

Tot slot: Take it easy
Je moet poëzie nemen
zoals je de tram neemt
(een bewegende inhoudsmaat
waar iedereen iedereen
en alles aanstoot)

geen middel tot vervoering
maar middel van vervoer
(op weg naar iets
om maar eens iets te noemen)
en nog niet eens zo bijster
comfortabel.

Ellen Warmond

Een goede muzikale en poëtische leestocht deze week! ds. Jochem Stuiver, Ontmoetingskerk Maarssen